The Oxford Institude
for Energy Studies ( İngiltere )
RUS
GAZ SEKTÖRÜNDE OYUNCU GİBİ TÜKETİCİLER
Bu yorumda, Simon
Pirani, OIES 2011 raporundaki ‘Elusive Potetial: Gas Consuption in the CIS and
the Quest for Efficiency’ yazısına yeni eklemeler yapmıştır.
Rus gaz sektörü iç
pazar, Bağımsız Devletler Topluluğu pazarı ve Avrupa pazarı olmak üzere üç ana
pazardan oluşmaktadır. Bu pazarlar geçmiş dört yıl boyunca finansal kriz ve
ertesinde meydana gelen durgunluk, yenilenebilirler ( ve kömür ), gaz arzında
oluşan yüksek rekabet sonucu meydana gelen ani fiyat değişiklikleri gibi geniş
bir faktörler bütününden etkilenmişlerdir.
Bu yazıda bir araya
geldiğinde 650 bcm’lik bir potansiyele sahip Rus gaz sektöründe BDT – Avrupa
rezonansının nedenleri açıklanmıştır.
Giriş
Rus gaz sektöründe
tüketiciler son beş yıldır önemli bir güç haline gelmiş ve bu gelişimlerini bu
10 yılın kalan kısmında da sürdüreceğe benzemektedir. Bu değişimin ardındaki en
önemli faktörleri değişen market ilişkileri, özellikle Avrupa pazarında
zayıflayan tekelci yapıdır. Bu yazı Rus gazının müşteri tanımlarını, Avrupa,
BDT ve Rusyanın enerji, endüstri ve evsel kullanım sektörlerini, ön görülen
gecici sonuçları ortaya koymaktadır.
Rus
Gaz Müşterileri
Tabloda Rus gazının arz
ve talep miktarları belirtilmiştir.
Rus
Gaz Tablosu
Rus gazının Avrupa
tüketimi iç pazarının 3’te birini (140 bcm ) oluşturmaktadır. Rusyanın en büyük
Avrupalı müşterileri Almanya, İtalya ve Türkiyedir. İç Pazar ücretlerinin
Avrupa pazarının ücretlerinin dörtte birinden az olması Gazprom ve hazine için
büyük bir gelir kaynağı anlamına gelmektedir. Son 3 yılda Avrupa gaz pazarında
çok büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Bunlar;
i. 2009 yılında olan ve hala düzelememiş
ekonomik durgunluk,
ii. Bunun ve diğer faktörlerin sonucu olarak
Avrupaya ihtiyaçtan fazla arz oluşması ve petrol bağlantılı uzun dönemli anlaşmaya
sahip fiyatlar ile gaz bağlantılı fiyat arasındaki fiyat farkının açılması,
iii. Birleşik enerji firmalar ve kamu hizmeti
veren firmalar için petrol bağlantılı fiyatların ucuz fiyatlı gaz kullanan
rakiplerine karşı sürdürülemez bir method olması ile Ruslar bu firmlardan gelen
yeni müzakere teklifleri ile karşı karşıya gelmiştir.
2011 ve 2012 yıllarında
sonuçlanan müzakereler ve ticari hakemlik dosyaları Avrupa endüstri tarihi için
emsalsizdir.
BDT ithalatçılarının
Rus gaz tüketimi 60 bcm/yıl ’dır. Gaz tüketiminde Ukrayna yaklaşık 2/3’ü, Beyaz
Rusya 1/3’ü ve Ermenistan, Moldova ve Kazakistan ( değiş – tokuş ) küçük
oranları oluşturmaktadır. Ukrayna gaz ticaretinde yaptığı kontratlar ile
Avrupanın benzeri olarak 2019 yılına kadar petrol bağlantılı fiyatı kabul
etmektedir. Gaz fiyatlarındaki artışın konut tüketimine ve endüstri
kuruluşlarına etkisi Rus pazarının yüksek fiyatlarının olumsuz etkisini
Ukraynada göstermiştir.
Avrupa:
Rusya'nın Doğal Gazına En Yüksek Fiyatı Ödeyen Tüketicileri İle İlişkisindeki
Büyük Dönüşüm
· Müşterilerin 2008 – 2010 ithalat
kontratlarındaki al yada öde seviyelerindeki başarısızlıkları Gazprom ile
alıcılarının yeni kontrat görüşmeleri ile sonuçlanmıştır.
·
Bu
yeni müzakereler sonucunda Gazprom %15’lik endekslemeyi petrol bağlantılı
fiyatlar ile değilde Ekim 2009 itibariyle 3 yıl süre ile hub bağlantılı fiyatla
hesaplamayı kabul etmiş, al yada öde konusundaki oran indiriminin ise ilerleyen
yıllarda uyum sağlayacağını belirtmiştir.
· Gazprom 2012 yılının başlarında uzun
kontratlı müşterilerine taban fiyatlarıda %7-10 oranında indirim yapmış, al
yada öde seviyesini %60’a düşürmüştür.
· 2012 yılında yada en geç 2013 yılında
Avrupaya gaz satışının büyük bir bölümünün hub fiyatları baz alınarak
fiyatlandırılması gerektiğini belirtmiş, Gazprom tarafından güçlü bir dirençle
karşılaşmıştır.
· Gazprom ve Avrupalı büyük müşteriler
arasında yeniden yapılan müzakereler emsalsiz sayıda tahkim davasıyla
sonuçlanmıştır. E.On firması yöneticileri yeni fiyat düzenlemelerinin petrol bağlantılı
olmaması gerektiğini dillendirmişlerdir.
Bu gelişmelerin önemli
tarafı Rus gaz sektörünün artık abartılmış fiyatlar uygulayamayacağını
göstermektedir.
BDT:
Mahkum Müşteriler Yeni Kaçış Rotaları Arıyor
Beyaz Rusya ile olan
ikili görüşmelerde 2007 ve 2010 yıllarında Avrupadaki netback seviyeleri hesaba
katılmasına rağmen tarife düzenlemesi Beyaz Rusya transit gaz firmasının
Gazprom’a satılması gibi politik ve ticari nedenlerden dolayı geciktirildi. Rus
– Beyaz Rusya ilişkilerinin yakınlığı ve ağır düzenleme ekonomisi Beyaz Rusyalı
tüketicilerin gaz piyasasındaki fiyat artışlarından büyük ölçüde korumuştur.
Ukraynalı tüketicilerin böyle bir koruması yoktur. Naftogaz 2009 dan günümüze
petrol bağlantılı fiyatlar hatta 2010 yılından itibaren Avrupa netback
seviyesininde üstünde devam etmektedir. Ukrayna endüstisi ve enerji santralleri
ithalat rakamlarının düzenlemiş halinde ( %42 tüketim 2011 ), serbest pazara
ait küçük tüketiciler ( %17 ), evsel ve kamu sektörü ( %35 ) ise hükümet
desteği ile düşük fiyatlardan almaktadır. 2006 yılından günümüze özellikle 2009
– 2010 yıllarında yükselen bir ivme ile artan gaz fiyatları endüstri
fiyatlarının artmasına konut, kamu sektörü ve bölgesel ısıtmada da endüstri
sektöründen daha yavaş olarak artmasına neden olmuştur.
Ukrayna
Gaz Arzı ve Sektörlerin Tüketimi
Ukrayna
Gaz Arzı ve Sektörlerin Tüketimi ( %’lik Oran )
Ukrayna
Tüketimi
2006 – 2012 periyodunda
endüstrinin tüketimi %40 oranında azalmıştır. Bu düşüşteki önemli faktörler;
enerji verimliliği tedbirleri, teknolojik gelişmeler gübre sektöründe düşen
tüketim, ekonomik durgunluk, gaz kullanılan sektörlerin farklı yakıtlara
geçmesidir.
Enerji verimliliği ve
ekonomik durgunluğun gaz tüketimine etkisinin karmaşıklığı ayrı bir araştırma
gerektirmektedir. Ancak, Rusya ve Ukrayna için gaz tüketimi ile GDP arasındaki
ilişki tabloda basit bir şekilde karşılaştırılmıştır.
Rusya
ve Ukrayna Gaz Tüketimi ve Ekonomik Büyüme
Rusya 2012 yılında GDP
ve gaz tüketiminde 2008 yılı seviyesini yakalarken Ukrayna 2012’de GDP’de 2008
yılının %5 gerisinde gaz tüketiminde ise %19 gerisinde kalmıştır. İstatistiksel
karşılaştırma sonuç vermemesine rağmen bağlantının kurulması detaylı bir
araştırma gerektirmektedir.
Ukraynalı müşteriler
yüksek gaz fiyatlarına yalnız tüketimi azaltarak değil gaz arz yollarını
çeşitlendirerekte reaksiyon göstermişler
· 2009 yılında Gazprom ve Naftogaz
arasında yapılan kontrattan ayrı olarak, Ostchem Holding gaz ithalatı yaparak
Naftogazın tekelini kırmıştır. Naftogaz kaynak çeşitliliği sağlamak
için RWE ile Gazprom’un 40 – 70 dolar altında fiyatlarla kontrat imzaladı. LNG
piyasasına girebilmek için Karadeniz kıyısında LNG santrali yapılması için
proje çalışmaları başlatıldı.
· Yerel üretimi arttırabilmek için Shell,
Chevron ile ortak çalışmalar yürütmeye başladı.
Rus
Tüketimine Genel Bakış
Rusya, Ukrayna’nın
aksine ekonomik daralmanın etkisinden kurtulduktan sonra gaz tüketiminde 2009
öncesi dönemi yakalamıştır. Çizelgede Enerji Bakanlığı tarafından verilen tüketim
ölçüm değerleri verilmiştir.
Rusya
Aylık Gaz Tüketimi ( Milyon Metreküp )
Tüketim değerlerinde
değişiklik gözükmemesine rağmen Rus pazarında da önemli değişiklikler
gerçeleşmektedir. Enerji sektörü ve endüstride Gazprom dışı üreticilere meyil artmaktadır.
2012 yılında imzalanan uzun süreli anlaşmalarda Gazprom dışı satış miktarı 65
Bcm/yıl’a ulaşmıştır. 2013 yılında Gazprom’un uzun süreli anlaşmalarının %40’ı
bitecek ve 89 Bcm/yıl için yeni kontratlar gerekecektir.
Rus
Enerji Sektörü: Yeni Seçenek Arayışı
UEA’nın 2008 verilerine
göre Rusya’da tüketilen 264,5 bcm’lik üretimi elektrik enerjisi ve ısı
üretiminde harcıyor. Sektör oyuncuları verimliliklerini arttırabilmek adına
Gazprom dışı üretim firmaları ile anlaşarak Gazprom’un tekelinin kırılmasını
sağlıyorlar.
Gelecekteki gaz
talebini enerji talebinin gelişmesi şekillendirecektir. Ancak Rosneft ve
Novatek gibi ilk örnekler Gazprom’un tekelinin yıkılacağı ve geleceğin daha
rekabetçi bir ortam getireceği görülmektedir.
Rus
Endüstrisi
Rusyanın büyük endüstri
firmaları enerji sektöründe olduğu gibi tüketimlerini çeşitlendirmeye
çalışmaktalar. Novatek firması ile Rusyanın en büyük 5 firmasının anlaşması
bunun en önemli göstergesidir.
Rus
Konut Tüketimi
Rusya’da doğalgaz
tüketiminin önemli bir bölümü ( 50 – 60 bcm/yıl konut, 65 – 70 bcm/yıl
endüstri, 260 bcm/yıl enerji ve bölgesel ısıtma ) konutlarda ve belediye
sektöründe olmaktadır. Kamu sektörü ve evsel tüketim sübvanse edilmektedir.
2012 yılında bu alıcılar 2431 ruble/mcm alırken, endüstrinin ve enerji
müşterilerinin 3051 ruble/mcm’ye alması buna örnek teşkil etmektedir.
Ön
Sonuçlar Bölümü
Avrupa pazarındaki
değişiklikler ve iç piyasanın liberalleşmeye başlaması müşterilerin ne kadar
etkili olduğunu göstermiştir. Al yada öde mekanizmasındaki değişiklikler,
petrol bağlantılı fiyat belirlenmesi, yapılan kontratların yenilenmesi,
hakemlik başvuruları Gazprom ile müşterileri arasındaki ilişkinin eskisi gibi
olmayacağını göstermektedir.
Ukrayna örneğinde
olduğu gibi BDT’de fiyatların yükselmesinin tüketicilerin yakıt değiştirme ve
verimlilik arayışlarına gireceğini gereken önlemleri geliştireceğini ( iç
pazardada gerçekleşen ) görülmektedir.
Tüketici gücü Gazpromun
tekelini yıkmaya başlamış ve bunun devam edeceğide anlaşılmaktadır.
